Có nhiều cách khác nhau để người lao động có được cổ phần và cổ phiếu của doanh nghiệp: thưởng, mua trực tiếp từ công ty, hoặc thông qua ESOP.
Thuật ngữ Esop trong chứng khoán Tại Hoa Kỳ, ESOPs được sử dụng rộng rãi như một công cụ trao quyền sở hữu công ty cho đội ngũ làm việc. Phương pháp này đặc biệt phát triển mạnh mẽ kể từ 1974. Theo số liệu thống kê, hiện ở Mỹ có khoảng 11.000 công ty thực hiện ESOP với hơn 8 triệu lao động tham gia.
ESOP hoạt động ra sao?
Công ty xây dựng chính sách ESOP với một loạt các lý do. Báo chí thường tập trung chú ý tới việc sử dụng ESOP của công ty như một công cụ phòng ngừa khả năng bị thôn tính từ các đối thủ trên thị trường hoặc, ngược lại, người chủ sở hữu tìm cách bán lại công ty đang trong tình trạng thua lỗ. Thực ra, đây không phải là mục đích của ESOP. Số công ty sử dụng ESOP với lý do này chỉ chiếm một tỷ lệ rất nhỏ. Mục tiêu chủ động của ESOP là thưởng và động viên đội ngũ nhân viên trong công ty.
Công cụ này cũng thường được sử dụng khi thị trường (tài chính và đầu tư) chuẩn bị đón nhận một doanh nghiệp thành công.
Trong nhiều trường hợp, ESOP được là phần thưởng được trao cho các nhân viên xứng đáng và người nhân viên được sở hữu ESOP mà không phải trả bất kỳ khoản tiền nào cho công ty. ESOP giống tương tự như một kế hoạch chia sẻ lợi nhuận (a profit-sharing plan). Công ty lập một quỹ tín thác (trust fund) và đóng góp vào quĩ này cổ phiếu mới hoặc tiền mặt để mua lại cổ phiếu đã phát hành của chính công ty. Một phiên bản ESOP khác là vay tiền để mua cổ phần đã hoặc sắp phát hành của công ty, sau đó, công ty sẽ đóng góp tiền mặt từ lợi nhuận để thanh toán khoản vay này.
Để hiểu đúng ESOP cần lưu ý:
- Thực hiện ESOP gắn liền hoạt động kinh doanh có lợi nhuận của công ty.
- ESOP áp dụng với mọi cá nhân đang làm việc tại công ty.
- Trong nhiều trường hợp, nhân sự của công ty đã sở hữu một lượng cổ phần nhất định (ví dụ 10%) trở lên thì không được hưởng ESOP bằng cổ phiếu, nhưng vẫn được tham gia chia sẻ lợi nhuận bằng tiền mặt.
Tuỳ theo chế độ kế toán áp dụng, đóng góp của công ty vào quĩ tín thác ESOP được miễn thuế. Cổ phiếu hoặc/và tiền mặt trong quỹ này được phân bổ công bằng cho đội ngũ nhân sự. Thâm niên, vị trí công việc đảm nhiệm, hiệu quả làm việc… là những yếu tố thường được lựa chọn làm tiêu chí phân bổ của ESOP.
Khi người lao động rời khỏi công ty, tuỳ theo điều kiện qui định trong ESOP, họ có thể tiếp tục nắm giữ cổ phiếu công ty có được từ ESOP hoặc công ty phải cam kết mua lại lượng cổ phiếu này. Công ty thường cam kết sẽ mua lại cổ phiếu theo giá thực tế trên thị trường tại thời điểm giao dịch. Tại một vài cá nhân công ty, người có cổ phần từ ESOP được quyền tham dự các quyết định quan trọng như thay đổi trụ sở chính hay đóng cửa sản xuất. Tại các công ty đại chúng, người sở hữu cổ phẩn, bất kể với hình thức nào, có quyền bỏ phiếu với tất cả các vấn đề.
Sử dụng ESOP khi nào?
Một kế hoạch thực hiện quyền sở hữu cổ phần cho người lao động được sử dụng phổ biến trong ba tình huống: mua lại cổ phiếu của người sở hữu muốn rời khỏi công ty, vay tiền với chi phí sau thuế thấp hơn, và tạo thêm lợi ích cho người lao động.
Mua lại cổ phiếu của người sở hữu muốn rời khỏi công ty.
Chủ sở hữu của công ty tư nhân có thể sử dụng ESOP để tạo ra một thị trường sẵn sàng cho cổ phiếu của họ. Theo cách tiếp cận này, công ty có thể sử dụng khoản đóng góp (có thể được miễn thuế, tuỳ theo qui định kế toán) bằng tiền mặt vào quỹ ESOP để mua lại cổ phiếu của những người đang nắm giữ nhưng muốn rời khỏi công ty; hoặc có thể sử dụng tiền vay cho quỹ ESOP để mua lượng cổ phiếu này.
Vay tiền với chi phí sau thuế thấp hơn.
Khả năng vay tiền của quĩ ESOP chính là điểm đặc biệt nhất của công cụ này so với các chính sách lợi ích khác trong công ty. ESOP mở ra khả năng vay tiền mặt với mục đích sử dụng là mua cổ phiếu từ công ty hoặc từ những cổ đông hiện tại. Khi đó, công ty có thể được hưởng một khoản miễn giảm thuế từ số tiền đóng góp vào quĩ ESOP để trả phần tiền đã vay. Điều này có nghĩa là cả phần tiền được miễn thuế bao gồm cả lãi và nợ gốc.
Tạo thêm lợi ích cho người lao động.
Một công ty có thể phát hành thêm cổ phiếu hoặc trái phiếu cho quĩ ESOP, và ghi giảm phần thu nhập chịu thuế. Hoặc, công ty đóng góp tiền mặt vào quĩ ESOP để mua cổ phiếu từ công chúng hay cá nhân đang sở hữu cổ phiếu của công ty. Với các công ty đại chúng, theo số liệu thống kê chiếm 5% các công ty sử dụng ESOP tại Hoa Kỳ, ESOP thường được sử dụng kết hợp với chính sách tiết kiệm của người lao động. Thay vì gắn việc tiết kiệm của nhân viên với tiền mặt, công ty sẽ gắn kết khoản tiền này với cổ phần theo ESOP và thường với một tỉ lệ cao hơn.
Cảnh báo với ESOP
ESOP có không nhiều khuyết điểm. Khi công ty phát hành cổ phiếu mới, cổ phần của các cổ đông hiện tại, bao gồm cả người lao động đang hưởng ESOP, sẽ bị giảm tương ứng. Việc suy giảm này có thể tạo tác động tiêu cực tới động lực làm việc và lợi ích từ khoản thuế được miễn giảm (nếu có) từ việc áp dụng ESOP. Ngoài ra, qui định bắt buộc công ty phải mua lại cổ phần từ những nhân viên quyết định rời khỏi công ty có thể mang lại áp lực của một khoản chi phí lớn.
Tại một số quốc gia, pháp luật không cho phép áp dụng ESOP tại các doanh nghiệp tư nhân và công ty chuyên môn. Cuối cùng, ESOP chỉ thực sự cải thiện hiệu quả làm việc tại công ty khi kế hoạch này đi liền với cơ hội tham gia các quyết định tác động tới công việc dành cho người lao động.
